Shortlist Socrates Wisselbeker (2012)

Een essay over verantwoordelijkheid

Hersenwetenschappers zijn het stilaan eens: de vrije wil bestaat niet. Onze bewuste beslissingen zijn de uitkomst van onbewuste processen waarover we geen ultieme controle hebben. De idee dat een bewust ik aan de knoppen zit, is een illusie. Wat zijn de filosofische gevolgen van een onvrije wil?

Rationeel beschouwd zijn we niet langer verantwoordelijk voor of schuldig aan wat we doen of denken. Verantwoordelijkheid vereist immers een vrije wil – die niet bestaat. Maar zonder schuld verliest het recht zijn klassieke grondslag en zonder blaam kan je niemand iets kwalijk nemen. We zitten met een filosofische waarheid die niet rijmt met onze dagelijkse intuïties en emoties.

Nochtans is leven met een onvrije wil niet zonder perspectief. Op persoonlijk vlak kan verwijtloos leven bevrijdend werken en op maatschappelijk vlak dringt schuldloos recht nu al onze samenleving binnen. Professionals beschouwen criminelen als risicoburgers en bestuurders zoeken heil in preventie die geen schuld vereist. Leven zonder verantwoordelijkheid hoeft geen bedreiging voor de toekomst te zijn. Leven zonder schuld kan net een uitdaging vormen.

Zonder vrije wil verscheen in 2011 bij Uitgeverij Nieuwezijds (Amsterdam).