De moderniteit als uitdaging. Dit is de rode draad door mijn werk. Onder ‘moderniteit’ begrijp ik een denkwijze die sinds de Verlichting opgang maakt. Wat onder die visie valt is een fysicalistische ontologie (er is alleen maar materiële werkelijkheid), vertrouwen in de wetenschappelijke methode (wetenschap levert ons de meest betrouwbare kennis) en geloof in politiek liberalisme (zo is samenleven met andersdenkenden duurzaam mogelijk). Modern denken is niet eenvoudig. Je neemt afscheid van God en hiernamaals, de ziel, ultieme zingeving, wie weet zelfs van vrije wil en morele verantwoordelijkheid. Velen hebben het moeilijk met zoveel onttovering. In mijn werk verken ik wat we verliezen maar ook wat we winnen en overhouden.

Aanvankelijk onderzocht ik wat breinwetenschappen ons vertellen over moraal – een vermogen dat men vaak als uniek menselijk ziet. Kan je moraal aanwijzen in het brein? Kunnen we het uitschakelen, aanpassen, verbeteren? Het morele brein (2006) geeft een overzicht en een antwoord aan de hand van historische pogingen. Vaak wordt beweerd dat alleen fantasten morele processen in het brein lokaliseerden. Ik liet zien dat ook gerespecteerde wetenschappers in het verleden die ambitie hadden. Vanaf 2002 maakte ikzelf een golf van nieuw onderzoek mee. Met scanners en breinmodulatie liet wetenschap zien hoe nauw moreel gedrag en moreel oordelen samenhangen met breinactiviteiten. Het morele instinct (2008) bespreekt die ontdekkingen. Ook verdedig ik de visie dat moraal geen eenduidig vermogen is, maar bestaat uit verschillende systemen.

Daarna hield ik me bezig met de gevolgen van deze bevindingen. Als moraal neurale activiteit is, hoe staat het met vrije wil? In Zonder vrije wil (2011) liet ik zien dat er van een echte vrije wil geen sprake is, maar dat zulke vrije wil wel nodig is voor verantwoordelijkheid. Modern denken wordt denken zonder verantwoordelijkheid, verdienste en schuld. Hoewel heel anders dan hoe we nu tegen conflicten en problemen aankijken, is een verwijtloze aanpak goed verdedigbaar. Onze samenleving heeft nood aan mildheid zonder naïviteit, aan begrijpen zonder begrip, aan vervolging zonder vergelding. Het vrijewilscepticisme dat ik verdedig ondersteunt die behoefte.

Mijn recentste project richt zich op geluk. Bestaat er zoiets als modern geluk? Of biedt de moderniteit geen plaats voor diep geluk? In Bloedroes (2016) vertrek ik van een ervaring waarbij bloed me in vervoering bracht. Ik bleek niet de enige. Ook anderen werden door bloed gegrepen. Waar komt die bloedroes vandaan en wat heeft die te betekenen? In mijn jongste boek laat ik zien hoe ingrijpend de moderniteit onze zingeving en beleving van schoonheid beïnvloedt en hoe groot ons verlangen blijft naar onmodern geluk in een snel veranderde samenleving. De moderniteit blijft een uitdaging.

Jan Verplaetse is als moraalfilosoof verbonden aan de Faculteit Rechten (Universiteit Gent) en woont in Assenede (Oost-Vlaanderen)